تحصیلات و آموختن دانش و علم پس از آمدن اسلام به ایران(بخش یکم)

تحصیلات و آموختن علم‌و دانش در ایران پس از امدن دین اسلام

اساس تحصیلات

 درایران بعدازاسلام تا دیرزمانی با علوم دینی توأم و مباحث فلسفی و ادبی و اجتماعی همراه با مباحث دینی تدریس میشد.

     برای تحصیلات دونوع مدرسه وجود داشت:

 مکتب:  که مخصوص فراگرفتن تحصیلات دوره مقدماتی یا ابتدائی باصطلاح امروز.

مدارس:  ویژه دوره‌های عالی‌تر.

 درمکاتب خواندن و نوشتن و قرآن و واجبات و امور دین و سیاق فراگرفته میشد و در مدارس تفسیر و حدیث وفقه و علم کلام و علم رجال و انساب و اخلاق و علوم ادبی و عربی میآموختند.

      این مکاتب و مدارس توسط روحانیان و علماء و اصحاب دین اداره میشد و بانیان و کمک کنندگان باین تأسیسات هم نیت‌شان اشاعه و ترویج و تقویت مذهب و امور مربوط به دین بوده است.

      دراین سلسله مقالات از وضع مدارس و امور تحصیلی و مدارس و کتابخانه‌ها و مراکز و مجامع درسی ایران در دورانهای مختلفه بعدازاسلام سخن گفته خواهدشد.

چهار قرن پس از آمدن اسلام و نخستین مدرسه ها

            تاحدود سده چهارم هجری مکتب‌هائی وجود داشت که درآنجا راویان  ومعلمان علوم ادب به تعلیم روایات و فنون ادبی مشغول بودند. این مکتب‌ها محدود و مختصر و معلمانشان از روحانیان بوده که مزدی از طلاب نمیگرفتند. علاوه براین مکتب‌ها،‌حوزه‌ها درسی هم در بعضی از مساجد بزرگ برپا میشد.

      درمرکز خلافت عباسی نخستین مؤسسه‌ای شبیه بمدرسه که ساخته شد در زمان المعتضدبالله (279 تا 289 ه.ق.) بودکه درکنار کاخ شمّاسیه حیاط‌ها و خانه‌هائی برای سکونت دانشمندان و مدرّسان ساخته شده و مستمری هم برای‌آنان ترتیب داده بودند.

       از سده چهارم ببعد چون پاره‌ای از مدرّسان بحث و گفتگو و مناظره را خلاف احترام مساجد و آنجا را مخصوص نماز و عبادت و نیاز میدانستند، از اینرو محل تعلیم و تعلم را در مدارس قرار دادند و ازآن تاریخ ببعد بر تعداد مدارس در شهرها افزوده گردید. 

نیشابور  مر کز علمی جهان

شهر نیشابور بطوریکه نوشته‌اند دراین کار پیشگام ویکی از بزرگترین مراکز علمی ایران در خراسان بزرگ گردید. نخستین مدرسه‌ای که دراین شهر بنا شد برحسب نوشته صاحب تاریخ علمای نیشابور بتارخ 406 ه.ق. (1015 م) توسط حاکم آنجا برای ابواسحق اسفراینی متوفی 418 ه.ق. (1027 م) و مدرسه دیگری بود که برای ابن‌فورک متوفی 406 ساخته شده بود.

 ابوبکر بستی که از بزرگان مدرسان نیشابور بود متوفی 429 ه.ق. (1037م) در کنارخانه خود مدرسه‌ای برای طلاب بساخت و مال زیادی برای اداره آن وقف کرد.

 مدرسه بیهقیه منسوب به بیهقی متوفی 405 ه.ق. و مدرسه سعیدیه که نصرابن سبکتکین برادر سلطان محمود غزنوی بنا کرد و مدرسه اسمعیل استرآبادی صوفی واعظ هم در شمار مدارس نخستین میباشد    

 نظامیه ها میراث خواجه نظام الملک دانشکده های آن زمانها 

   مدرسه نظامیه خواجه نظام‌الملک در بغداد و نیشابور و جاهای دیگر ایران معروف و هرکدام بمنزله دانشکده‌های بزرگ عصر خود بوده‌اند.

            این مدارس بتدریج مرکز تدریس و بحث و فحص گردید و حوزه‌های درسی آنها فلسفه و علوم ریاضی چون حساب و هندسه و هیئت، و علوم ادبی چون عروض و قافیه و لغت وامثال و شعر، و علوم دینی مانند تفسیر و حدیث وفقه و مقدمات اصول تدریس می‌شد.

میراث  مراکز علمی دوره ساسانی

            مراکز علمی و آموزشگاههائی که پیش از اسلام در نواحی مختلف شاهنشاهی ساسانی وجود داشت تا چند سده پس ازاسلام نیز دایر بود مانند گندیشابور دانشگاه بزرگ عهد ساسانی در خوزستان و همچنین مدارسی که در فارس و خراسان و ماوراءالنهر و تبریز و دیواردشیر (ریشهر) دایر بوده است. همین مدارس و مراکز علمی در سده‌های نخستین هجری اساس دانش و فرهنگ اسلامی گردید.

        گندیشاپور یا جندیشابور  مخصوصأ تا اوایل قرن سوم هجری که بر گسترش و شهرت بغداد افزوده شد و آن شهر مرکز بزرگ فرهنگ اسلامی گردید، دایر، و بهمان کیفیت زمان ساسانیان مرکزیت واهمیت علمی و پزشکی خود رانگاه داشت، و پزشکان دربار خلفای عباسی استادان و رؤسای همین دانشکده بودند. خاندان بختیشوع دسته‌ای از همین پزشکان و دانشمندان دانشگاه گندیشاپور بودند که در دستگاه عباسیان قرب و منزلت شایانی پیدا کردند.

   ادامه دارد...

امیر تهرانی

ح.ف       

منبع: مقاله علی سامی مجله هنر و مردم