نظرات ابن سینا در مورد استفاده از عملکرد دارو در بدن انسان مسیر دارو در بدن جهت رسیدن به هدف مورد نظر(کنترل مسیر حرکت دارو)

نظرات ابن سینا در مورد استفاده از عملکرد دارو در بدن انسان

مسیر دارو در بدن جهت رسیدن به هدف مورد نظر(کنترل مسیر حرکت دارو)

پزشک دانشمند و حکیم هوشمند ایرانی علیرغم عدم وجود آزمایشگاه های دارویی امروزه در آن زمان

 موضو عاتی را در مورد کنترل میزان اثر بخشی دارو در بدن بیان کرده است که این اطلاعات فقط و فقط با ظهور داروسازی جدید و ایجاد آزمایشگاه های طبی - دارویی و تحقیقات بالینی طولانی حاصل گردید. آنچه که در مورد میزان دارو، ترکیب چند دارو با هم و کنترل مقدار حرکت دارو در بدن و هدف یابی دارو و آزمودن دارو می گوید همان اصولی است که امروزه در فارماکولوژی بالینی و طب بالینی مورد استفاده می باشد.

بخشی از نظرات این پزشک نابغه ایرانی که او را ایر انی ترین شخص نامیده اند چنین است:

(...این را نیز بدان که بسیاری از داروها وقتی به بدن وارد میشوند جای ویژه به خود دارند که از آنجا دست به کار شوند و نیز جای ویژه ای دارند که کارشان در آنجا بهره دهد .

 ممکن است ما از دارویی بخواهیم که دورتر  از جای ویژهای که اثرش در آنجاخاتمه مییابد برود، پس نیاز به دارویی داریم که همراهش باشد و همین که به سرمنزل اصلی که مقر آسایش او است رسید او را بکوبد و به زور به مقصودش برساند .

 یا بالعکس ممکن است ما از دارو بخواهیم که قبل از رسیدن به سرمنزل طبیعی ا ش توقف کند زیرا در نزدیک ترها با آن کار داریم،ناچاریم دارویی تنبل کننده را همراهش سازیم که کارما انجام شود. 

دارویی که آزمون شده از داروی آزمون نشده بهتر است

این را نیز بدان که داروی آزمون شده، از داروی آزمون نشده، بهتر است و مصرف داروی کم که مراد از

آن حاصل شود بهتر از آن است که داروهای بسیار بکار رود.
راجع به بهتر بودن داروی کم از داروی زیاد و اینکه چرا کم و مفید بهتر از زیاد و مفید است در صفحات اول کتاب دوم قانون توضیحات کافی داده ایم.

 راجع به اینکه میگویم داروی آزمون شده از ناآزموده بهتر است توضیح این است که داوری کردن در باره داروی ترکیبی، دو راه دارد:

1 (داروهای ساده هریک حکم خاصی داشته و تاثیر ویژه به خود دارند، ممکن است پزشک همه را یکی یکی در
نظر آورد و حکم خود راصادرکند. اما داروهای ساده ای که با هم  ترکیب شدهاند، ازسادگی اولیه ای که داشتند تغییر یافته اند و هیئتی دیگر به خود گرفته اند. پزشک ممکن است باز از همان نظریه خواص مستقل استفاده کند، که این را ناآزموده گوییم.
2 (اما اگر داروهای ساده را ـ که هرچند اثر ویژه  هریک را میشناسیم ـ با هم ترکیب کردیم و دانستیم که آیا
داروی ساده بعد از ترکیب با داروهای دیگر همان تاثیر زمان تکی و سادگی خود را دارد؟ تاثیرش بیشتر یا کمتر
نشده است؟ و آیا در این ترکیب یافتن برضد اثر قبلی اثر نمیکند و به حالت اول باقی است؟ در صورتی که چنین
تحقیقاتی روی دارویی انجام شد آن را آزمون شده میخوانیم .

 اگر دارو را آزمودند، پژوهشگر هر دو روی سکه را میبیند و از اثر آزمون معلوم میشود که فلان داروی ساده وقتی ترکیب شده است همان اثر قبلی را حفظ کرده است یا نه؟ و میداند که بعد از ترکیب با سایر داروها چه اثری دارد و تا چه حدی اثربخش است که ممکن است بعد از ترکیب شدن با داروها اثرش بیشتر از زمان سادگی اش باشد .

ترکیب داروها 

بدان که هرگاه نیاز به دارویی داشتی که چهار نوع بهره را در یک آن برساند و داروی تکی آنچنانی گیرت نیامد که چهار نیازت را برآورد، ناچاری که چهار داروی گوناگون را با هم جمع کنی که هریک از آنها یکی  از چهار نیازت را برآورد. مثلا حالتی از پاکسازی هست که باید داروی اسهالی ترکیبی ازسقمونیا (محموده)، پیه هندوانه ابوجهل، اَلوا و تُربد باشد و باید هر چهاردارو را با هم به بیمار بخورانی، چه میکنی ؟

لزوم رعایت نسبت اجزاء دارو

ـ به دقت حالت بیمار و بیماری را بررسی کن و اثر داروها را برسنج اگر دیدی که به هر چهار دارو به طور مساوی
نیاز داری، از هریک یک جزء تعیین کن که هر چهار با هم دارویی واحد شوند و اگر دیدی که نیاز به یکی بیشتر از
دیگری است یا نیازت به دو یا سه از آنها بیشتر از آن دیگر است، با دقّت اندازه و وزن دارو را نسبت به نیا زت
تعیین کن. بدین ترتیب دارویی که آماده خوردن میشود، نسبت اجزاء به صورت مطلوب درآمده است.

این را نیز بدان که داروی ترکیب شدهای از نوع تریاق ـ که بسیار مفید است ـ ازحیث داروهای ساده ای

که در آن مخلوطند نوعی اثربخشی دارد و ازحیث کیفیت ترکیبش که مثلا مدتی تخمیر صورت گرفته تا داروهای
ترکیبی جذب هم شوند، اثربخشی ویژهای یافته است که شاید موجب شود تا همه داروهای ساده بیشتر از حالت

تکی اثربخش گردند. 

اثر داروها ترکیبی است

پس گوشَت به گفته پزشکانی بدهکار نباشد که میگویند تریاق در فلان بیماری ـ که مفید است ـ فایدهاش از سنبل است که در آن وارد شده یا در بهمان بیماری فایدهاش را از مر گرفته است . باید بدانی که از این ترکیب به طور مجموع بهرهرسانی حاصل است و از ترکیب چند داروی بهرهرسان است که بهرهرسانی را از دست نداده است و شاید اثرشان بیشتر شده باشد و در این حالت ما نمیتوانیم نسبت به یک دارو یا چند دارو در این مجموعه مستقلا اشاره کنیم.

اجزاء اصلی داروهای ترکیبی مهم‌هستند

این را نیز بدان که در مجموعه داروهای ترکیبی داروهایی هستند که اساس و شالوده ترکیب شده  میباشند و به اصطلاح، داروی اصلی هستند. یعنی اگر آن دارو را از مجموعه ترک کنی شیر ازه کار و تاثیر دارو از   هم میپاشد، که گوشت مار در داروهایی که باید وارد باشد همین حالت را دارد . یا اَلوا در ترکیبات معجون تلخ مسهل (ایارج فیقرا) و یا خَربق که در معجون لوغاذیا به کار میرود، چنین است . برخی از داروها هم هستند که اگر در مجموعه داروهای ترکیبی به کار نروند یا بر آنها بیفزا یند یا اندازه آن را کاهش دهند، زیانی وارد نیست و اثر دارو به حال خود میماند. داروهایی هستند که اگر در ترکیب دارو اندازه آنها را بیشتر کنند زیانی ندارد . مثلا اگر  جوزبوا در تریاق بیش از اندازه معمول به کار رود، مشکل عمدهای رخ نخواهد داد .

تداخل دارویی 

 برخی از داروها هستند که بعد از ترکیب شدن با داروهای دیگر فاسد میشوند (آنتاگونیسم) و بسیاری از داروهای ترکیبی هم هستند که بعد از ترکیب یافتن اثر داروییشان بیشتر میگردد (سینرژیسم).

 بسیاری از داروهای ترکیبی هستند که تنها از داروهای ساده ترکیب شدهاند و هستند که از چند داروی ترکیبی دیگر ترکیب گشتهاند. مثلا تریاقی هست که تنها از داروهای تکی و ساده ترکیب میشود و تریاقی هست از قرصهای سه گانه ترکیب مییابد، که هر قرصی از قرصهای سه گانه مزاج ویژهای دارند که در داروهای تکی و ساده یافت میشود . گاهی ممکن است نیاز باشد که چندین داروی ترکیب شده درهم ترکیب شوند تا یک داروی ترکیبی جدید از مجموع آنها به دست آید.

(این مطلب امروزه تحت عنوان تداخلات  دارویی و واکنشها با داروهایی دیگر مطرح می شود. تمامی داروهایی که در پاکت و جعبه عرضه می شوند بروشوری دارند که به تداخلات داروی مربوطه با داروهای دیگر اشاره دارند.

منبع: کتاب قانون جلد پنجم چاپ رایانه ای وزارت بهداشت

امیر تهرانی

ح.ف